XVII საუკუნეში ევროპის მოსახლეობის 1/3(დაახლოებით 25 მილიონი ადამიანი) დაიღუპა პანდემიის გამო, რომელიც 5 წელი გრძელდებოდა (,,შავი სიკვდილი“).  უფრო მოგვიანებით (2014-2016 წლები) ებოლას ეპიმედემიას ემსხვერპლა 30000 ადამიანი ჩრდილოეთ აფრიკაში. თითოეულმა ამ ქეისმა გამოიწვია ერთმანეთისგან განსხვავებული ისტორიული, გეოგრაფიული თუ სოციო-კულტურული შედეგები, თუმცა ის, რაც ამ შემთხვევებს აერთიანებს, არის კონკრეტული ვაქცინის არ არსებობა ვირუსის გავრცელების მომენტში. კორონა ვირუსის პანდემია თითოეული ჩვენგანისთვის არის ყველაზე ხელშესახები მაგალითი იმისა, თუ როგორი გამანადგურებელი შეიძლება იყოს დაავადება, როდესაც არ გვაქვს მისი საწინააღმდეგო ვაქცინა.

თეორიულად, ვაქცინას შეუძლია მართვადი გახადოს პანდემია და მაქსიმალურად მოკლე დროში აღადგინოს ცხოვრების ნორმალური ტემპი, თუმცა, პრაქტიკულად, საქმე არ არის ასეთი მარტივი. ვაქცინაციის აუცილებლობა და ,,ნება ვაქცინირებისაკენ“ არის ის ორი პოლუსი, რომელთა თანხმობა/ უთანხმოება რადიკალურად ცვლის სურათს. მსჯელობის სწორედ ამ ეტაპზე იკვეთება ვაქცინაციის ეთიკის საჭიროება და მოცემულობის ანალიზი მორალის ფილოსოფიის პერსპექტივებიდან.

1975/76 წლებში მიშელ ფუკომ გამოაქვეყნა ,,ზედამხედველობა და დასჯა“ და ,,სექსუალობის ისტორიის“ პირველი ტომი, სადაც მან გამოიყენა ძალიან საინტერესო ცნება- ბიოპოლიტიკა. ზოგადად, ფუკოსთვის ცოცხალი სხეული ყველანაირი პოლიტიკის მთავარი ობიექტია. არ არსებობს პოლიტიკა, რომელიც არ არის სხეულის პოლიტიკა, ხოლო ბიოპოლიტიკა ასახავს იმ ურთიერთობას, რომელსაც მოდერნულობაში ძალაუფლება ამყარებს სოციალურ სხეულთან (Foucault, 1976: 141)

ჩვენთვის განსაკუთრებით საინტერესოა ბიოპოლიტიკის და იმუნიტეტის ურთიერთკავშირი.  იტალიელმა ფილოსოფოსმა რობერტო ესპოზიტომ გააკეთა საზოგადოების (community) პოლიტიკური ცნებისა და იმუნიტეტის (Immunity) ბიოსამედიცინო თუ ეპიდემოლოგიური ცნების ანალიზი. ეს ორი ტერმინი დგას საერთო ლათინურ ძირზე- munus, რაც ნიშნავს ბეგარას, ხარკს, ბაჟს.. ესაა ერთგვარი გადასახადი, რომელიც უნდა გადაიხადოს იმან, ვისაც სურს რომ საზოგადოების ნაწილი იყოს.  რომის სამართალში იმუნიტეტი იყო პრივილეგია, რომლის მიღების შემთხვევაშიც ყველასთვის საზიარო ვალდებულებებისგან თავისუფლდებოდი. ძველ რომში ის, ვინც თავისუფლდებოდა, იმუნიზებული იყო. ამის საპირისპიროდ კი, მას, ვინც დე-იმუნიზებული იყო, ყველა სახის საზოგადოებრივი პრივილეგია ჩამოერთმეოდა მას შემდეგ, რაც მას საზოგადოებისთვის საფრთხედ მიიჩნევდნენ (Immunitas-Oxford Classical dictionary, 2015).

ამგვარად, ყველა ბიოპოლიტიკა არის იმუნოლოგიური: ,,ბიოპოლიტიკა გულისხმობს იერარქიას, რომელშიც იმუნიზებულები სათავეში არიან, ხოლო დეიმუნიზებულები, რომლებიც გამორიცხულნი არიან იმუნოლოგიური დაცვის ნებისმიერი მოქმედებიდან, ძირში. ეს არის ბიოპოლიტიკის პარადოქსი: ყველა დამცავი მოქმედება მოიცავს საზოგადოების იმუნიტარულ განსაზღვრებას, რის საფუძველზეც კოლექტივი საკუთარ თავს ანიჭებს უფლებამოსილებას, მიიღოს მოსახლეობის ნაწილის მსხვერპლად შეწირვის გადაწყვეტილება, საკუთარი იმუნიტეტის შენარჩუნების მიზნით“.  (პრესიადო, 2019: 2)

იმუნიზაციის ფარგლებში ეთიკური თვალსაზრისით სამი დონე გამოიყოფა:  ინდივიდუალური, კოლექტიური და ინსტიტუციონალური პასუხისმგებლობა. თითიეულ ინდივიდს აქვს მორალური ვალდებულება ხელი შეუწყოს საზოგადოებრივი ჯანმრთელობის ხარისხობრივ ზრდას. ამავდროულად ინდივიდთა ერთობას, საზოგადოებას, აქვს ვალდებულება, გაიაზროს ჯოგური იმუნიტეტისა და ზოგადად, საზოგადოებრივი პასუხისმგელობის მნიშვნელობა. ხოლო სახელმწიფოს და სახელმწიფოებრივ ინსტიტუტებს ევალებათ, საკუთარი პოლიტიკა წარმართონ ისე, რომ როგორც საზოგადოებრივ ,ისე ინდივიდუალურ დონეზე ხელი შეუწყონ ზემოთ განხილული პასუხისმგებლობების სრულად გათავისებასა და რეალიზაციას. (Giubilini, 2019:30)

ეთიკური პასუხისმგებლობების ანალიზის სამივე დონე გამოყოფს ღირებულებათა გარკვეულ კონფლიქტს, რომელიც ზოგადად შეიძლება მოვაქციოთ ორი ეთიკური პრობლემის ფარგლებში:

1. კონფლიქტი ჩემი ნების ავტონომიასა და იმუნიზაციის პროცესით დეტერმინირებულ საუკეთესო არჩევანს შორის;

2. კონფლიქტი ჩემი ნების ავტონომიასა და საზოგადოებრივი ჯანმრთელობის იდეალს შორის.

ორივე შემთხვევაში ჩემი ,,ნება ვაქცინირებისაკენ“ მძლავრ ზეწოლას განიცდის ბიოპოლიტიკის მიერ. იგი აკონსტრუირებს მთელს სივრცეს ჩემს გარშემო და იჭრება ამჯერად უკვე პრივატულ სფეროშიც კი. კოვიდ-19 კრიზისისათვის დამახასიათებელი ერთ-ერთი ფუნდამენტური ბიოპოლიტიკური ცვლილება არის ის, რომ წარმოების, მოხმარების და პოლიტიკური კონტროლის ახალ ცენტრად საშინაო სივრცე გვევლინება და არა - სოციალური იზოლაციისა და ნორმალიზაციის ტრადიციული ინსტიტუციები (საავადმყოფო, ქარხანა, ციხე, სკოლა და ა.შ.). ,,სახლი აღარ არის მხოლოდ ის ადგილი, სადაც სხეული იზოლირდება, როგორც ეს ჭირის მართვის დროს იყო. კერძო საცხოვრებელი ახლა მოხმარებისა და წარმოების ეკონომიკის ცენტრად და, ამასთან ერთად, სათვალთვალო პუნქტად იქცა. ამიერიდან საშინაო სივრცე არსებობს, როგორც წერტილი კიბერსივრცის ზონაში, “გუგლის” რუკაზე იდენტიფიცირებადი ადგილი“(პრესიადო, 2019:9).

ჩემს გარშემო რეალობის ამგვარი ბიოპოლიტიკით განსაზღვრულობა ვაქცინაციის დისკურსსაც ზემოთ ნახსენები იმუნიტარული პოლიტიკის ნაწილად აქცევს. ჩემი ნება ვაქცინირებისაკენ დეტერმინირებულია მისით და საუკეთესო შედეგისათვის საზოგადოების მცირე ნაწილის გაწირვა (ვაქცინათა უმეტესობა საკმარისად გამოკვლეული არაა და აქვს უკუჩვენებები, რომლებიც ზოგჯერ ადამიანებისთვის ლეტალურადაც სრულდება) გამართლებასაც პოულობს.

კლასიკური/ნორმალური კლინიკური ეთიკა განსხვავდება პანდემიის ეთიკისგან და შესაბამისად, გარკვეულ მოდიფიცირებას განიცდის პრიორიტეტთა სისტემაც ამ კუთხით. ნორმალურ პირობებში ინდივიდუალურ შედეგებზე ხდება ფოკუსირება, მაგრამ პანდემიის პირობებში ეს შედეგები დაკავშირებულია არა ინდივიდთან კონკრეტულად, არამედ მთლიან მოსახლეობასთან. სამედიცინო სექტორზე გაზრდილი მოთხოვნის გამო, აუცილებელია, რესურსები გამოყენებული იქნას იმისათვის, რომ რაც შეიძლება მეტი ადამიანის შველა გახდეს შესაძლებელი. აუცილებელია, გაკეთდეს უტილიტარისტული სტრატეგიული გათვლა.

სამედიცინო ეთიკის ფუნდამენტური ხაზი გადის  აქტივობაზე/ მოქმედებაზე სიცოცხლისათვის. როდესაც ექიმი დებს ფიცს, იგი იძლევა პირობას, რომ ემსახურება საზოგადოებრივ კეთილდღეობას. რასაც იგი აკეთებს, არის საზოგადოებრივი ინტერესებისთვის საუკეთესო და იგი ემთხვევა პაციენტის ინტერესებისათვის საუკეთესო ქმედებასაც. ეს მარტივია, როდესაც არ არსებობს გაუთვალისწინებელი გარემოებები. მაგრამ როდესაც ძალიან ბევრ ადამიანს აქვს მოთხოვნა სამედიცინო რესურსებზე და როდესაც ექიმს უწევს არჩევანი გააკეთოს პაციენტებს შორის, რომლებსაც მეტად სჭირდებათ დახმარება და რომლებსაც ნაკლებად, სიტუაცია იცვლება, რადგან თითოეული პაციენტის ინტერესები აღარ ემთხვევა საზოგადოებისას. სამედიცინო ეთიკის პრიორიტეტი ინდივიდუალურიდან გადადის საზოგადოებრივ ინტერესებზე და მისი მიზანი ხდება აქტივობა/მოქმედება რაც შეიძლება მეტი სიცოცხლისათვის.

მაგალითისათვის შეგვიძლია მოვიყვანოთ ონტარიოს პროტოკოლი იმასთან დაკავშირებით, თუ ვინ უნდა მიიღოს დახმარება პანდემიის დროს და ვინ ვერა. ეს პროტოკოლი შეიცავს სამ საფეხურს: პირველ საფეხურზე არიან ადამიანები, რომელთა ვირუსით  გარდაცვალების შანსი 80% და მეტია, მეორე საფეხურზე- 50%, ხოლო მესამეზე- 30% და ნაკლები. შესაბამისად, ვაქცინირება უნდა დაიწყოს პირველი საფეხურიდან და თანდათანობით მივიდეთ უკანასკნელამდე.

ძირითადი ღირებულება, რომელიც მუშაობს ამგვარ არაკლასიკურ სიტუაციებში როგორც მორალური ორიენტირი,  არის სამართლიანობა და არა თანასწორობა, რადგან ჩვენ ვითვალისწინებთ განსაკუთრებულ გარემოებებს, ისეთებს როგორიცაა ჯანმრთელობის მდგომარეობა, ასევე სოციალური სტატუსი. ეს უკანასკნელი იმდენად, რამდენადაც პრიორიტეტულია ჯერ სამედიცინო სექტორის ვაქცინირება, რადგან მათი ჯანმრთელობაა პირველ რიგში მნიშვნელოვანი. ისინი ვინც ყველაზე მეტად არიან დატვირთულნი და ვისზეც მეტია მოთხოვნა, მეტად უნდა იყვნენ დაცული. როგორც ვნახეთ, მიდგომა ამ შემთხვევაშიც იმუნიტარულია.

იმისათვის, რომ გავიგოთ, რა ხდება ამ კუთხით უშუალოდ საქართველოში, განვიხილოთ ვაქცინის დანერგვის ეროვნული გეგმა. ამ გეგმის პირველივე გვერდზე ფორმულირებულია სახელმწიფოს მიზანი: არსებული მდგომარეობის სტაბილიზაცია და მეტი სიცოცხლის გადარჩენა.  აქაც ცალსახაა, რომ ვითარების მართვის ეთიკური ჩარჩოები კონსტრუირდება სწორედ ბიოტოლიტიკური იმუნიზაციის ფარგლებში და სტრატეგია უტილიტარისტულ გათვლაზე დგას.

ვაქცინაციის აღნიშნული სტრატეგია, პირველ რიგში, დაკავშირებულია პრიორიტეტული ჯგუფების გამოყოფასთან. ამ შემთხვევაშიც, მთავარი ეთიკური ორიენტირი სამართლიანობის ცნებაა და არა თანასწორობისა, რადგან პირველ რიგში უნდა მოხდეს ვაქცინირება იმ ადამიანებისა, რომელებზეც დგას პანდემიის მართვის ოპტიმალური სცენარი და რომლებზეც მოთხოვნა ძალიან დიდია (სამედიცინო სექტორი) და შემდეგ ასევე პრიორიტეტულია ადამიანები, რომლებიც გარკვეულ რისკ ჯგუფებში იმყოფებიან. ვაქცინების ამგვარი განაწილება მიმართულია სწორედ საუკეთესო შედეგის მიღებაზე ვაქცინის შეზღუდული რაოდენობის პირობებში და არა იმაზე, თუ შედეგისგან დამოუკიდებლად, რა კონკრეტული გადაწყვეტილების მიღებაა ეთიკური აქ და ახლა.

როგორც ვიცით, ვაქცინის შექმნას და მის სრულად გამოკვლევას წლები (7-10 წელი) სჭირდება (Milligan et al, 2014:13), მაგრამ ჩვენს ირგვლივ ახლახანს  შექმნილ ვაქცინათა მთელი მრავალფეროვნებაა, რომლებიც ჯერ კიდევ სრულად გამოკვლეული არაა, თუმცა ვაქცინაციის პროცესი მაინც დაწყებულია და აქტიურად მიმდინარეობს. როგორ ხდება ადამინებზე ჩატარებული ამ ექსპერიმენტის ეთიკური გამართლება? სწორედ ამ ეტაპზე უნდა ვისაუბროთ, როგორც პრესიადო უწოდებს , ,,ბიოპოლიტიკის პარადოქსზე“ (პრესიადო, 2019:2) . საზოგადოება იღებს გადაწყვეტილებას გაწიროს საკუთარი მცირე ნაწილი უმეტესობის გადასარჩენად. იმისათვის, რომ შეიძინო იმუნიტეტი და მოექცე ბიოძალაუფლების მაღალ საფეხურზე, აუცილებელია, გქონდეს ნება ვაქცინირებისაკენ. ესაა რისკი, რომელზეც უნდა წახვიდე, ესაა ის გადასახადი (munus), რომელიც უნდა გადაიხადო, რათა საზოგადოების სრულფასოვანი წევრი იყო. 

ეთიკური თვალსაზრისით პანდემიის ფარგლებში კონსიქვენსიალისტური მიდგომა, ჩემი აზრით, ყველაზე ოპტიმალურია, რადგან ჩვენი მიზანია, ვიპოვოთ სწორი ქმედებები, რომლებიც მაქსიმალურად იქნებიან გარანტია სასურველი შედეგისა. კოვიდ-19-ის მსგავსი მასიური გავრცელების და სიკვდილიანობის ასეთი მაღალი მაჩვენებლების ფარგლებში ძალიან მნიშვნელოვანია, ვიყოთ რეალისტები.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. პრესიადო, პ. (2019), ვირუსისაგან ვსწავლობთ, მთარგმნელები: ნინო მიქაშავიძე და თამარ გოგია, თბილისი, გამომცემლობა პალიტრა.ჯი.

2. Bioethics Interest Group COVID-19 Webinar Series: Vaccine Ethics, YouTube: GWPublichealth, 2020.

3. Burton, G. (2015, December 22) Immunitas- Oxford Classical Dictionary, retrieved October 24, 2021, https://doi.org/10.1093/acrefore/9780199381135.013.3267

4. Giubilini, Alberto (2019), The ethic of vaccination, Palgrave Pivot, Oxford.

5. Milligan, ‎ Gregg N. Barrett, Alan D. T. ( 2014), Vaccinology: An Essential guide, Wiley, West Sussex.

6. Foucault, M. (1978), Discipline and Punish: the birth of the prison, Vintage books, New York.

7. Foucault, M. (1976), The history of sexuality, Volume I, Pantheon books, New York.

Mari Silagadze

Vaccination as the Main Ethical Dilemma of Today

Summary

According to the current situation, it is important to remember that we do not dispose of our values of our ethics in the middle of the pandemic and ethical discourse requires being more critical about vaccine policy. As the Foucauldian perspective, vaccination is the demonstration of bio-power, which works this way: people with immunity (vaccinated ones) are in a higher level of social hierarchy.

Vaccination raises ethical issues about the individual, collective and institutional responsibilities but during the discussion about these obligations, there will be possible conflict firstly between the autonomy of free will and best interest and secondly- between the autonomy of free will and the idea of public good.

Actions which are central to vaccine policy could be deontological so that’s one way to looking et actions that are appropriate independent of their consequences but when we talk about Pandemic, we have to be realistic- that means that we have to be consequentialists to focus on what is the impact of our outcome.

From my point of view, vaccination strategy has to be utilitarian to get the greatest amount of good for the greatest number of people.